martes, xuño 30, 2015

Sr. Esperanza




















Nos últimos anos veñen agromando na escena da banda deseñada pequenas editoras cuxo labor está a mudar a paisaxe das nosas librarías. Sen os medios das grandes compañías, adoitan apostar por autores aínda por descubrir entre nós ou por figuras e obras esquecidas. Dende fóra, un ten a impresión de que non se guían por criterios comerciais senón que practican unha economía de subsistencia, que considera publicar un fin en si mesmo polo que o único obxectivo económico é manterse con vida. Ademais de estaren perfectamente traducidos e corrixidos, os seus libros adoitan ser obxectos fermosos, que emanan respecto polo autor, o lector e o medio.

Sr. Esperanza, obra do historietista finlandés Tommi Musturi que acaba de publicar a editorial extremeña Aristas Martínez, constitúe un novo exemplo do que estou a falar. O título recolle nun único volume cinco libros publicados orixinalmente de forma independente que forman parte dun mesmo ciclo denominado polo seu autor Toivon kirja, os libros da esperanza. Todos eles teñen como protagonistas a unha parella de anciáns que viven nun entorno rural e recollen algunhas das súas vivencias, pero tamén e sobre todo, as  sensacións, reflexións, sentimentos e ideas que experimentan no tramo final das súas vidas. A proximidade da morte está presente en toda a obra, implícita ou explicitamente, e tamén a vellez entendida coma perda de facultades, dexeneración, frustración de desexos. Hai medo e tristura, mais tamén un humor melancólico e por momentos absurdo. De cando en cando agroman con forza as ganas de vivir ou o amor (nun sentido cotián, nada sentimentaloide) cara a parella. O conxunto da obra é coma unha sucesión de haikus de fondo existencial, uns lúcidos, outros indescifrables. A beleza do debuxo de Musturi acompaña todo o relato ata erguerse coma unha parte esencial da mensaxe. A coidadosa edición de Aristas Martínez multiplica os seus efectos.

Confeso que non coñecía a Musturi, autor que seica goza dunha certa sona no seu país natal e cuxa obra foi traducida xa a varios idiomas, como descoñezo practicamente todo do que se move nos países nórdicos no que á BD atinxe, se exceptuamos o caso do noruegués Jason, autor que conta cun extenso número de títulos publicados entre nós. Obras coma esta non só nos descobren un autor novo, senón que demostran que o que nos chega é unha parte ínfima de todo o que paga a pena e agarda por nós aí fóra.

luns, xuño 22, 2015

El árabe del futuro. Una juventud en Oriente Medio (1978-1984)

Duns anos para acó Occidente descobre Oriente a través da banda deseñada. É moi probable que o éxito de determinados produtos resultara esencial para consolidar unha tendencia creativa que desembocaría en algo que poderiamos considerar un subxénero, de límites algo difusos, mais con rasgos recoñecibles. Obras que recollen vivencias normalmente en primeira persoa e na súa maioría cunha compoñente real, por seren de tipo documental ou autobiográfico. Traballos nos que se presenta ao lector occidental (europeo, norteamericano) a realidade de países afastados xeográfica pero sobre todo culturalmente, países orientais cos que estamos familiarizados polos telexornais, pero de cuxa historia e realidade cotiá adoitamos coñecer pouco. Palestina, Notas al pie de Gaza, Shenzen, Pyongyang, Crónicas birmanas, Crónicas de Jerusalén, Persépole, El coche de Intisar, Nylon Road, Sonrisas de Bombay, Donde la tierra arde... A lista é realmente interminable. Como é natural, dentro desta familia de títulos atopamos de todo, obras salientables e de influenza indiscutible canda outras máis discretas. Non prexulgo a valía das obras, resalto as súas coincidencias. En concreto, o xogo de olladas de todos eles resulta ben semellante: quen observa e quen é observado, que se mostra e a quen. O observador é sempre un enviado de Occidente, aínda que en ocasións teña a súa orixe persoal ou familiar na cultura que se nos mostra. Entre os propósitos da obra sempre se atopa o de axudar ao lector a coñecer e comprender a realidade dos países nos que a obra en cuestión transcorre. 

A partires diso, que coido que está aí e é máis ou menos tanxible, o meu cerebro quere intuír unha caste de paternalismo neocolonial que transforma a complexidade de determinadas realidades culturais que nos son alleas nun produto  apto para o consumo en Occidente. Unha caste de zoolóxico cultural no que contemplamos mundos exóticos cuxas carencias tanxibles ou intanxibles nos reconfortan e reconcilian co noso propio modelo social. Supoño que se trata dalgún tipo de malia conciencia occidental que me fai achegarme con precaución a este tipo de obras, co detector de indicios de superioridade cultural, condescendencia ou visión folclorizante activado.O cal non quere dicir que desprece as obras que mencionei máis arriba. Ao contrario, gosto de moitas delas e outras parécenme títulos imprescindibles da BD recente, tal como teño deixado por escrito neste blog. Hainas tamén que me parecen mediocres ou malas, como é normal. Pero confeso que a miña actitude de aproximación é sempre desconfiada.

E así chegamos a El árabe del futuro (Salamandra, 2015), o máis recente traballo de Riad Sattouf, obra que mereceu a Fauve d'Or na edición de 2015 do Festival de Angoulême e que se sitúa no ronsel das obras mencionadas anterioremente. Coma o propio subtítulo anuncia, estamos perante un relato autobiográfico no que o autor lembra os seis primeiros anos da súa vida, que pasou entre Francia, Libia e Siria. As vivencias da súa familia válenlle a Sattouf para ofrecernos unha imaxe da situación dos inmigrantes de Oriente Próximo na Francia de finais dos 70 e tamén para achegarnos á realidade de dous Estados que deron que falar naquel tempo (e aínda hoxe), a Libia de Muamar el Gadafi e a Siria de Hafez al-Asad, pai e predecesor do tristemente célebre Bashar al-Asad. No relato brilla con luz propia a figura do pai de Sattouf, Abdel-Razak, sirio de nacemento, de familia humilde e que foi quen de progresar grazas a uns estudos que remataría en Francia, na Universidade de Sorbonne. Sattouf retrata o seu pai coma unha persoa de principios, comprometida cunhas orixes que el mesmo extende máis aló do seu país ata abranguer todo o mundo árabe. Casado cunha francesa, a nai de Sattouf, Abdel-Razak renuncia a ficar en Francia, onde podería levar unha vida acomodada, e prefire aceptar un posto de profesor universitario en Libia primeiro e Siria despois. O retrato que Sattouf ofrece de ambos países coincide no esencial: falta de liberdades, culto á personalidade do líder, propaganda e ocultación no político, miseria extrema no social.


O retorno á terra pon de manifesto algúns aspectos contraditorios da personalidade do pai. Malia ser un home intelixente e culto, Abdel-Razak revélase incapaz de poñer en cuestión a propaganda do poder, tanto en Libia coma en Siria, ao tempo que acepta tradicións culturais ou relixiosas aparentemente incompatibles co seu pensamento avanzado. A súa morriña e o seu desexo dun futuro mellor para o mundo árabe tradúcense nunha inxenuidade case infantil, que naturaliza o que a ollos do lector occidental resulta estraño ou cuestionable. Son as vivencias do pequeno Sattouf as que revelan a violencia cultural, un antisemitismo exacerbado ou a flagrante subordinación da muller. Velaí unha sorprendente eiva do relato, a inexplicable ausencia da nai, personaxe que se nos mostra difuminado, case inexistente. Situada nun segundo plano, sen escoitarmos a súa voz máis que en ocasións contadas, somos incapaces de averiguar como viviu unha muller coma ela, nacida e formada en Francia, o seu periplo por Oriente Próximo. É ela quen máis debeu de padeceu o choque cultural e, polo tanto, correspoderíalle a ela revelar a realidade que o pai non percibe. Sen embargo, Sattouf non só se nega a concederlle a palabra, senón que en ningún momento tenta ollar cos seus ollos e aventurar como viviu ela a situación.

Coma en toda a súa obra previa, Sattouf recorre constantemente ao humor, que neste caso permite restarlle dramatismo ao relato. Mais se o humor de El árabe del futuro resulta menos vitriólico e mordaz que o que atopamos noutros traballos seus como Pascal Brutal, algo semellante acontece co seu debuxo, de perfís máis doces que en traballos precedentes. A obra goza da forza da veracidade, mais fáltalle a aspereza que caracterizou sempre ao seu creador, o humor absurdo, ríspeto, a complicidade co lector. Sóbralle literalidade, fáltalle alma. Esixencias do relato ou concesións para aspirar a un público maioritario, tanto ten. 

xoves, xuño 18, 2015

Elipses e sombras: Un xogo de apócrifos

El infierno del dibujante

El infierno del dibujante, o traballo máis recente de Kiko da Silva e obra gañadora do Premio Castelao de Banda Deseñada 2014, é un sentido tributo a algúns dos autores e personaxes máis célebres da banda deseñada mundial, ademais dunha labiríntica reflexión sobre o fracaso creativo e os límites da autoría.
 
Foi cara finais da década dos 90 cando comezaron a darse a coñecer os autores que hoxe, na súa plenitude creativa, conforman a imaxe máis visible da banda deseñada galega: Emma Ríos, Kike Benlloch, David Rubín, Manel Cráneo. Tamén Kiko da Silva, que naqueles anos comezaba a ser premiado en certames de BD e ilustración mentres revistas como a efémera La Carallada publicaban os seus primeiros cadriños. Sen embargo, aínda pertencendo á mesma xeración que os autores mencionados, Da Silva seguiu sempre unha traxectoria de seu ata acadar a posición singular que hoxe ocupa no sistema cultural galego. A súa actitude inconformista fronte as limitacións que padece a banda deseñada (falta de espazos de visibilización, falta de cabeceiras de vocación popular ou dirixidas aos lectores máis novos, inexistencia dunha orientación profesional acaída para os novos creadores) e o seu carácter activo e emprendedor levárono a promover publicacións como a revista BD Banda, a cabeceira satírica Retranca ou a revista infantil Fiz, a exercer coma editor no selo BD da editora Factoría K ou, máis recentemente, a fundar e dirixir “O Garaxe Hermético”, a primeira Escola Profesional de Banda Deseñada de Galicia. No estritamente artístico, case toda a súa produción está composta por achegas a cabeceiras esenciais do cómic galego (Golfiño, BD Banda, Retranca), español (El Jueves, Míster K) e mesmo internacional (Spirou), ademais de ter traballado como humorista gráfico en prensa e como ilustrador de libros dirixidos aos lectores máis novos. Velaí outra particularidade da súa traxectoria, a inexistencia ata agora de títulos monográficos significativos na súa obra. E de aí tamén o interese da recente aparición de El infierno del dibujante, que pasa a ser o seu primeiro traballo concibido e creado para ser editado en formato unitario.

El infierno del dibujante, título co que Da Silva resultou merecedor do Premio Castelao de Banda Deseñada en 2014, contén o relato dunha frustración interminable, a do historietista septuaxenario Manuel Pardo, que ao longo da súa vida contemplou unha e outra vez como outros explotaban as súas ideas máis brillantes. Rompetechos, 13 Rue del Percebe, Asterix, Mafalda ou Calvin e Hobbes, estas e outras obras mestras da banda deseñada existiron na mente de Manuel Pardo antes que en ningún outro sitio. Mais chegou sempre tarde, outros buliron máis e popularizaron as súas creacións, levaron a sona. Ou cando menos iso é o que el sostén, porque os feitos, narrados en primeira persoa, non só resultan dificilmente cribles, senón que parecen estar ao servizo dunha intención exculpatoria, a de xustificar o fracaso creativo deste debuxante sen obra. Manuel Pardo é un narrador autoindulxente e por tanto sospeitoso, pouco fiable. O lector debería desconfiar.

Neste argumento de eco borgiano Da Silva atopa o pretexto para facer unha homenaxe a algúns dos personaxes máis icónicos da banda deseñada mundial e os seus creadores. A versatilidade do seu debuxo e a súa capacidade para imitar estilos, da que xa ten deixado mostras na súa obra previa, permítenlle propoñer dobres convincentes dalgúns dos personaxes máis coñecidos que ten dado a banda deseñada. El infierno del dibujante é en esencia un xogo de referencias cunha virtude notable, a de resultar apto para calquera lector dada a popularidade da maior parte dos referentes elixidos. Hai tamén citas a autores menos coñecidos coma Paco Roca (o título e a portada do álbum, ademais dalgunhas páxinas interiores, sinalan directamente cara o historietista valenciano, un valor en alza da novela gráfica española recente, pero que non alcanza aínda a sona mundial de Quino ou Goscinny), Germán García (un bartleby da historieta, debuxante de talento que chegou a triunfar no mercado norteamericano para despois abandonar o mundo do cómic) ou Lewis Trondheim (figura ineludible da BD francesa actual), cos que Da Silva semella querer ampliar o marco referencial da súa obra ou se cadra compracer os lectores máis eruditos.

Pero ademais de celebrar as grandes figuras da banda deseñada, a ollada de Da Silva reflicte tamén un pouso amargo, o do creador que goza pero tamén sofre co xenio alleo. Ademais de referentes creativos e fontes de inspiración, os clásicos poden chegar a ser presenzas molestas. A grandeza das súas obras empequenécenos, os seus achados limítannos, a imposibilidade de acadar a súa altura frústranos. A historia de Manuel Pardo pode entenderse coma unha protesta da persoa común contra a forza asoballante do xenio. Tamén coma un subterfuxio infantil, unha escusa pouco verosímil para non recoñecer as propias limitacións.

El infierno del dibujante provocará sorrisos cómplices naqueles lectores que acepten o xogo de chiscadelas e autorías cruzadas que se lles propón. Os sobreentendidos, a conivencia entre autor e lector resultan imprescindibles nos metarrelatos e ficcións do eu. Porén, malia que o artificio gráfico sexa parte fundamental da obra e chame a atención constantemente sobre o labor do debuxante, este remata por ser o grande ausente. Por obvias esixencias do guión, Da Silva aparece sempre camuflado baixo estilos alleos, sen apenas oportunidade para deixar constancia da súa propia personalidade artística. Neste xogo de apócrifos o autor agochado non é Manuel Pardo senón el mesmo, se é que ambos non son a mesma persoa.

[Publicado en Galicia Confidencial Tendencias o 17 de xuño de 2015]

xoves, xuño 11, 2015

Esenciais ACDCómic - Segundo semestre de 2014

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xa está dispoñible na web de ACDCómic o listado de obras seleccionadas coma “esenciais” correspondentes ao segundo semestre do ano pasado. Vintecinco novidades, cinco clásicos, cinco obras para os lectores máis novos e tres obras dixitais, unha escolma ampla e diversa que, coma sempre, pretende ser ante todo un convite á lectura. Nesta ligazón pode lerse ademais o moito que teñen escrito os membros da asociación sobre os títulos seleccionados.