martes, decembro 03, 2019

Biosbardia: ‘Grandville’, o Imperio británico convertido en colonia















Hai unhas semanas publiquei en Biosbardia un texto sobre Grandville, a máis recente serie de Bryan Talbot, un pastiche de xéneros e referencias no que o misterio policial e o puro divertimento deixan tamén espazo para o comentario político.

domingo, outubro 27, 2019

Unha engaiolante experiencia visual

Una piel pesada

Clara Patiño debuta cunha fantasía colorista que destaca pola súa exuberancia gráfica.

Una piel pesada (Fandogamia, 2019) supón o inesperado debut da debuxante coruñesa Clara Patiño. Inesperado porque a chegada da autora non foi anunciada por ningunha das canles polas que os novos talentos adoitan darse a coñecer na actualidade: os fanzines, a autoedición, as redes sociais. O factor sorpresa duplica as boas sensacións que transmite o seu primeiro traballo, unha cativadora fantasía construída arredor da exuberancia da súa proposta gráfica.

Nadia, protagonista do relato, emprende unha viaxe na procura de Eius, criatura máxica que matou o seu pai e ceibou unha maldición que ten asoballado o seu Reino. Baixo unha aparencia emancipadora, a misión de Nadia agocha un conflito herdado e un mandato de vinganza. No decurso da aventura, a protagonista liberarase das ideas que lle foron inculcadas e adquirirá a súa propia perspectiva sobre os feitos. O coñecemento e especialmente o descubrimento do “outro” transformarán a heroína, facéndoa dona do seu propio destino. Estamos perante un relato de crecemento que mestura a estrutura da viaxe heroica con lugares comúns do conto fantástico.

A partir dunha brillante definición dos personaxes nos que se albisca a influencia estética da Disney anterior ao predominio dixital (Hercules, Mulan), Patiño vai debullando o relato mediante un alambicado aparello gráfico, cunha elaborada posta en páxina na que o uso expresivo das cores xoga un papel fundamental. Una piel pesada é ante todo unha experiencia visual, un festival cromático que a autora desencadea ante os ollos do lector cunha sabedoría que alguén podería considerar impropia dunha debutante, pero que podemos interpretar tamén coma o contrario, unha demostración de madurez creativa por parte dunha autora que se expón por vez primeira ao escrutinio público. A súa ollada achégaa á recente corrente da fantasía feminist-friendly norteamericana (Nimona, Monstress, She-Ra and the Princesses of Power), un movemento cuxo éxito comercial e creativo está a atraer un público novo á banda deseñada. A súa é unha historia de heroísmo feminino que prescinde de xustificacións e subliñados, e que participa tamén da tendencia actual a resignificar a tradicional figura da princesa de conto.

Malia a súa aparencia de fantasía escapista, Una piel pesada sitúase na primeira liña da contemporaneidade e permítelle a Patiño amosarse como unha narradora hábil e versátil, capaz de manter o control da narración mentres ceiba a súa requintada pirotecnia visual. Os moitos acertos deste seu primeiro traballo convidan a permanecermos pendentes da súa traxectoria nun futuro próximo.

[Publicado en Galicia Confidencial o 17 de Xuño de 2019]

martes, xullo 30, 2019

Regreso ao imaxinario terrorífico galego

Los cuentos de la niebla

Laura Suárez debuta cunha compilación de relatos que recuperan o imaxinario sobrenatural da tradición oral galega.

Os personaxes, figuras e lendas do acervo sobrenatural galego incorporáronse á literatura escrita da man de autores como Ánxel Fole ou Rafael Dieste, cuxos contos recollían non só os lugares comúns, senón tamén os modos narrativos dunha vizosa tradición oral. Coa versatilidade e resistencia propia dos mitos, esta materia máxica seguiu a proxectarse adiante no tempo, sendo reinterpretada en clave contemporánea na obra de escritores coma Agustín Fernández Paz ou Suso de Toro, até converterse en tópicos frecuentados polas ficcións actuais, nomeadamente na literatura de xénero fantástico.

Seguindo este ronsel, a dumbriesa Laura Suárez escolleu unha ambientación inequivocamente galega para o seu primeiro cómic, Los cuentos de la niebla. Malia a deliberada ausencia de indicadores que nos permitan contextualizar con exactitude os seus relatos, estes transcorren nun espazo que podemos identificar como a Galicia anterior á mecanización e á chegada da luz eléctrica. Nese escenario marcado pola escuridade irrompe o sobrenatural (a Santa Compaña, os meigallos, animais agoireiros, esconxuros...), como unha forza malvada que escapa ao control da xente e remata por condicionar as súas vidas. A autora confesa que os catro relatos que compoñen o volume, máis un quinto que lles vale de marco, están inspirados nas historias que lle contaba a súa avoa sendo ela unha nena. Este vínculo coa narrativa oral tradúcese nun achegamento máis próximo á ortodoxia do conto de medo clásico que ás súas revisións recentes. Lonxe de calquera pretensión modernizadora, o principal desexo da autora semella ser o de darlle forma visual aos vellos relatos da tradición oral e con ese fin desprega un notable abano de recursos gráficos. O libro responde a unha proposta visual coidadosamente definida, marcada polo predominio dos grises e o gusto da autora pola simetría na posta en páxina.

Os contos de Suárez están marcados por un certo fatalismo. As forzas sobrenaturais conseguen impoñerse ás persoas sen que exista un pretexto argumental que o xustifique. O castigo é arbitrario, amoral. Probablemente sexa nesa ausencia dunha mensaxe moralizante onde os relatos se distancian con máis claridade da súa filiación tradicional e conectan co ethos contemporáneo. Na era da imaxe dixital é máis difícil que nunca darlle forma ao invisible e nese reto Suárez amósase como unha debuxante valente e talentosa, capaz de buscar un camiño propio para achegarse a un imaxinario ancestral.

martes, xuño 18, 2019

As orixes do cómic galego

Os pioneiros da banda deseñada galega (1971-1979)

Xulio Carballo debuxa un minucioso mapa das orixes do cómic galego moderno na década dos 70 do pasado século, ofrecendo un imprescindible catálogo de títulos fundacionais e autores pioneiros.

En 2015, Xulio Carballo defendía na Universidade da Coruña a súa tese de doutoramento, elocuentemente titulada Para unha historia da banda deseñada galega. O investigador coruñés debullaba con rigor científico as primeiros mostras do cómic galego moderno, dando un paso decisivo para que dende a Universidade galega se comece a prestar atención a unha das manifestacións máis potentes da nosa cultura actual. O difícil encaixe do cómic nas disciplinas académicas tradicionais (na Filoloxía, nas Belas Artes?), a súa tradicional minusvaloración ou o retraso con que internacionalmente se lle franquearon as portas do eido universitario explican a escaseza de traballos de investigación saídos das universidades galegas coa BDG como obxecto. Dito iso, a tese de Carballo demostra que non existen escusas para que o cómic galego non sexa hoxe materia de estudo habitual na investigación universitaria do País, en pé de igualdade con calquera outra manifestación cultural.

Aquela tese vén de ser transformada agora nun necesario libro de divulgación que Xerais acaba de publicar na súa colección de Ensaio. Os pioneiros da banda deseñada galega (1971-1979) recolle os achados da angueira investigadora de Carballo e reorganízaos nun manual apto para calquera lector interesado en coñecer como foron as orixes do cómic galego moderno na súa década decisiva, a de 1970. Carballo establece unha cronoloxía das obras fundacionais da BDG e define detalladamente as pretensións dos autores que as fixeron posibles. O que os pioneiros Reimundo Patiño, Xaquín Marín, Chichi Campos ou Xosé Díaz tiñan en común era o desexo de empregar un medio popular, o cómic, para difundir unha mensaxe política emancipadora, unha chamada a tomar conciencia dos problemas políticos, sociais e económicos da época e transformar a realidade. Velaí a singularidade do caso galego, no que a serodia aparición da banda deseñada está claramente vinculada á escaseza de publicacións periódicas en galego e, en definitiva, á ausencia dunha cultura normalizada na nosa lingua.

Carballo sinala tamén a década dos 70 como o tempo no que se produciu a progresiva acollida das tiras cómicas en galego polos xornais do País, destacando de novo o labor de Xaquín Marín canda outros autores coma Xosé Lois, Esperante, Veiga ou Pepe Carreiro. Máis adiante chegarían os suplementos infantís e culturais, así como pequenos milagres coma a revista Vagalume, que en 1977 chegaba a contar en Galicia con máis de 5.000 subscritores. En 1979, o fanzine Xofre, promovido por un novísimo Miguelanxo Prado, Xan López Domínguez e Fran Jaraba, sinalaba o final dun tempo mediante a introdución dun novo paradigma na concepción da BD galega que, sen renunciar a reflectir a realidade do País, facíao abríndose a influencias do cómic que naquela altura estaba a producirse en España, Europa ou Norteamérica.

Carballo deixa establecidos os fitos fundacionais da BDG e pon en perspectiva as figuras daqueles creadores que merecen o maior recoñecemento polo seu labor de precursores, mais tamén concede unha agradecida atención a un feixe de autores que, dende unha discreta segunda liña, tomaron o relevo e continuaron o seu labor, facendo un cómic de vocación popular sen apenas referentes internos dos que botar man. A maioría deles seguirían hoxe no esquecemento de non ter sido recuperados por este estudio. O libro ten outras virtudes máis incómodas, coma a de poñer en evidencia que o cómic galego ofrece un inxente campo de estudo que demanda atención académica, ou constatarmos que non existen, a día de hoxe, reedicións recentes de ningún dos grandes dos títulos fundacionais da nosa BD.

martes, maio 07, 2019

Eduardo Pondal, buscador de tesouros

A tumba de Breogán

Abel Alves e Esteban Tolj propoñen unha ficción aventureira con Eduardo Pondal e Manuel Murguía como protagonistas.
 
Demo Editorial naceu como unha editora consagrada á banda deseñada de autores galegos e en lingua galega, mais dende a súa primeira publicación, Os lobos de Moeche de Manel Cráneo, mostrou tamén unha especial querenza polos títulos relacionados coa historia e a cultura de Galicia, tal e como confirmaron obras posteriores como Mamed Casanova: O fillo da furia de Manolo López Poy e Miguel Fernández, ou os catro volumes da colección Castelao de Iván Suárez e Inacio Vilariño. A tumba de Breogán, o máis recente lanzamento da editora coruñesa, sitúase nese ronsel aínda que en ningún momento aspire a ofrecer un retrato veraz do pasado. Pola contra, a obra toma un desvío cara o relato de aventura con elementos fantásticos no que a presenza de escenarios históricos e personaxes reais contribúen a darlle á trama unha ancoraxe real ao tempo que funcionan como un engado para o público. 
 
Escrita por Abel Alves, A tumba de Breogán ten como protagonista a un Eduardo Pondal fascinado pola investigación arqueolóxica, unha faceta da súa personalidade vinculada á idea de celtismo que tan notable presenza ten na súa produción poética. O achado dunhas reliquias romanas preto da Torre de Hércules e a súa relación co recollido no “Lebor Gabála Erenn”, o “Libro das Invasións de Irlanda” que menciona o faro coruñés, lévao a emprender a busca da tumba do mítico Breogán, e non só polo seu valor arqueolóxico ou polo tesouro que supostamente agocha, senón porque a súa aparición confirmaría o encaixe de Galicia no mundo celta. Na súa angueira, Pondal contará como aliados con Manuel Murguía e Rosalía de Castro, e terá tamén a axuda do bandoleiro Antón Dedo d’Ouro e, indirectamente, de Emilia Pardo Bazán. Os seus adversarios serán os membros dunha loxia carlista liderada polo abade da Colexiata de Santa María da Coruña.
 
A suma de todos estes elementos conduce axiña a unha primeira conclusión: a vontade lúdica predomina sobre a fidelidade histórica. E non só porque o argumento sexa evidentemente unha fantasía, senón tamén polas inexactitudes (sexan erros ou licencias) que atopamos no texto, sendo a figura lanzal do Murguía debuxado por Esteban Tolj a máis evidente. Diríase que o que os autores procuran ante todo é deseñar unha trama directa e entretida, que seduza ao lector polo atractivo duns personaxes e escenarios recoñecibles, e por unha peripecia alimentada a base de acción e xiros argumentais. De querermos atoparlle unha filiación ao relato, é probable que este responda a unhas claves semellantes ás das fantasías históricas que proliferaron hai unha década tras o éxito de O Código Da Vinci de Dan Brown, relatos construídos sobre uns alicerces históricos aos que se lle engaden elementos míticos.
 
A obra ten, xa que logo, unha certa vocación de pastiche, de mestura desacomplexada de ingredientes diversos con fins desacralizadores. A veneración con que son contempladas aínda hoxe as figuras centrais do Rexurdimento fai que a idea de involucralas nunha ficción aventureira con elementos sobrenaturais resulte dunha irreverencia que merece recoñecemento. Tamén o desexo de aproveitar con fins narrativos a riqueza patrimonial e o pasado histórico de Galicia. Dito iso, non hai no relato grandes achados e nin sequera pode dicirse que resulte especialmente atinado no manexo das claves aventureiras. A narración adoece dunha simplicidade excesiva, cuns personaxes apenas matizados e cunha peripecia que discorre ata a súa resolución sen afastarse dos camiños máis transitados do relato aventureiro.
 

domingo, abril 28, 2019

Biosbardia: U-los clásicos do cómic galego?










Hai unhas semanas escribín esta peza para Biosbardia na que falo da clamorosa inexistencia de reedicións recentes dos clásicos da banda deseñada galega. Nin os estudiosos nin o público xeral teñen fácil acceso ás obras que estableceron os alicerces do cómic galego contemporáneo, algo que ilustra unha dobre febleza: a do noso sistema cultural e a da BD dentro del.

mércores, marzo 27, 2019

Eloxio da vida no campo


















Muuh! No prado das vacasA alquitara

Ambientados no rural francés, os cómics de Jean-Marc Troubet “Troubs” describen formas de organización social e traballos do campo facilmente recoñecibles para o lector galego. 

Nos últimos tempos e moi especialmente na última década, o mercado francófono da banda deseñada experimentou un aumento de títulos que se achegan ao mundo rural e particularmente ao eido da produción agrícola dende múltiples perspectivas: as intrigas familiares da serie Châteaux Bordeaux de Éric Corbeyran, o anecdotario autobiográfico de Christophe Blain en En cuisine avec Alain Passard ou de Fred Bernard en Chroniques de la vigne, o documental con vocación ecoloxista de Étienne Davodeau en Rural! e Les ignorants ou a autoficción humorística de Manu Larcenet en Le retour à la terre, por poñer algúns exemplos. Dada esta diversidade e a actualidade do fenómeno, resulta arriscado xeneralizar tanto sobre as causas coma sobre os propósitos dos autores que participan desta vaga, aínda que si semellan responder a unha certa conciencia ecoloxista e á exaltación dun sector produtivo co que os franceses mostran un alto grao de identificación.

A editorial galega Figurando Recuerdos publicou nos últimos anos dúas obras de Jean-Marc Troubet “Troubs” que podemos considerar expoñentes desta tendencia. En 2015 apareceu Muuh! No prado das vacas, un curioso cómic no que o debuxante francés fala tanto da súa vida no rural como da súa peculiar relación co gando vacún. Cada día, Troubs achégase co seu caderno aos campos que rodean a súa casa para debuxar as vacas que pacen neles. A metade das páxinas que compoñen o cómic son bosquexos do natural feitos con carbón nos que o autor demostra tanto unha fascinación estética pola morfoloxía do animal coma unha afinidade emocional cara el. “A metade da súa vida pásana a meditar. Tómbanse, pechan as súas pálpebras e, mentres rumian, confíanse aos seus pensamentos”. A outra metade do cómic é unha fábula, o diálogo imaxinario das vacas entre si e as súas opinións respecto do humano que as frecuenta. Esta obvia humanización das bestas agocha unha visión idealizada do campo como o espazo que fai posible unha vida pausada e reflexiva en contraposición coa urxencia da vida urbana. O autor propugna un retorno á terra, ao terroir francés que é un espazo físico mais tamén emocional. Poucos cómics da recente vaga ruralista francesa transpiran un bucolismo tan inxenuo coma este. Agradécese que entre tanta melancolía haxa algo de espazo para o humor.

En 2017, Figurando Recuerdos publicou un segundo cómic de Troubs, A alquitara, no que o autor francés relata a súa viaxe por distintas localidades do occidente francés acompañando ao que nós chamariamos un augardenteiro, un artesán que se dedica a destilar licores cun alambique. Se Muuh! No prado das vacas podía considerarse un cómic pastoral, A alquitara responde ás características dun xénero irmán, a xeórxica, no que se describen os traballos derivados da vida no campo. Escrito en forma de diario, Troubs vai debullando nel unha cadea de acontecementos mínimos: as xentes que coñece, detalles das súas conversas, os avatares das súas colleitas e do proceso de destilado. Acompañan o texto grandes imaxes dun expresionismo escuro que se recrean na representación da maquinaria empregada e da actividade licoreira. O trazo groso e inacabado contribúe a transmitir a autenticidade e a dureza primordial dos traballos do campo. Troubs mostra o devalo dunha actividade que contra 1999, ano do seu primeiro percorrido, se percibía coma un vestixio do pasado, propio dunha forma de organización social abocada a desaparecer. No epílogo descubrimos que en 2012 a alquitara xa non se despraza. É tan escaso o número de usuarios que non compensa, son os clientes os que teñen que achegarse. O que semellaba ser un documental etnográfico conclúe cun comentario que vincula a extinción do modelo de produción minifundista, veciñal e autoxestionado á involución política: “xamais crería posible volver ver isto algún día... unha regresión tan grande das liberdades”.

Poucos cómics coma os de Troubs reflicten a tensión característica da vaga ruralista da BD francesa: por unha banda, unha identificación nostálxica coa vida no campo e cos traballos de produción agrícola en proceso de desaparición polo avance da industrialización; por outra, unha ollada cara o futuro cargada de conciencia ecoloxista e outros valores tradicionalmente progresistas. Tan lonxe e tan preto, a identificación dos galegos coas relacións sociais e produtivas que describe Troubs nos seus cómics resulta ben doada. A vaca é o noso animal totémico e os licores destilados na casa forman parte da nosa cultura gastronómica, como destaca o texto de Carlos C. Varela que pecha A alquitara. Esa proximidade explica por que un autor do que só se traduciron ao castelán dous títulos (Viva la vida! e El sabor de la tierra, dúas alfaias do cómic testemuñal producidas en colaboración con Edmond Baudoin) reciba unha atención preferente no sistema editorial galego. 

sábado, marzo 23, 2019

Biosbardia: Tintín galegofalante










Coa saída de novos álbums de Tintín en galego como pretexto, escribín para Biosbardia unha breve peza sobre a tradución de banda deseñada ao galego: Tintín galegofalante.

mércores, febreiro 13, 2019

Corenta poemas visuais

O puño e a letra 

Xerais presenta unha antoloxía de poemas de Yolanda Castaño reinterpretados por corenta autores de banda deseñada.

Dende a aparición do seu primeiro poemario en 1995 ata hoxe, Yolanda Castaño converteuse nunha das voces imprescindibles da poesía galega actual. As súas incursións tanto noutros eidos literarios (a narrativa ou a crítica), coma en territorios limítrofes (a música ou a divulgación cultural), demostran unha querenza pola comunicación entre disciplinas creativas cunha influencia clara na súa produción poética. Por iso non sorprende que, sendo o seu novo título unha antoloxía, a autora aproveitara para ir un paso máis aló e propiciara un diálogo entre dúas artes tan disímiles coma poesía e cómic. En O puño e a letra corenta debuxantes reinterpretan en clave de banda deseñada outras tantas composicións seleccionadas da obra poética de Castaño, unha mestura que engade á forza expresiva da palabra propia da poesía a capacidade evocadora dun medio eminentemente visual coma o cómic. Autoras como Laura Pérez Vernetti levan anos traballando neste eido mentres, máis preto de nós, un debuxante de aquel tan lírico coma Jacobo Fernández Serrano xogou tamén a traducir á linguaxe do cómic parte da produción literaria de Lois Pereiro nesa alfaia da BD galega que é Breve encontro. Agora é Castaño quen, coa complicidade dun selecto grupo de artistas gráficos, convida ao lector a mirar os seus poemas dende unha perspectiva nova.

Ademais dun percorrido pola produción poética de Castaño, o libro pode entenderse coma unha panorámica da BD galega dende os fundacionais anos 70 ata actualidade. Ilustres veteranos coma Xaquín Marín, Siro López e Pepe Carreiro, canda os Prado, Jaraba e López Domínguez que dende as páxinas de Xofre propuxeron unha viraxe creativa no limiar dos 80, comparten páxinas con Paula Esteban, Roberta Vázquez, María Álvarez Hortas ou Cristian F, Caruncho, representantes da novísima xeración de autores que ensaian novas formas expresivas dende os fanzines e a edición alternativa. Canda eles, os artistas que termaron do medio no cambio de século dende publicacións coma BD Banda, Barsowia ou Golfiño (Kiko Da Silva, Kohell, David Rubín, Manel Cráneo, Norberto Fernández...) e un nutrido número de francotiradores (Anxo Cuba, Brais Rodríguez, Ramón Trigo...) que coas súas achegas teñen aportado talento e diversidade á BD galega. A panorámica é ampla no xeracional e plural no estilístico, o que explica a diversidade do resultado. 

Poucos autores optan por transformar os versos de Castaño nun cómic en sentido convencional. Entre os que o fan con maior decisión está un Kike J. Díaz cuxa páxina revela un refinado pulso narrativo; tamén Miguel Porto, que recorre a unha vella convención do medio, a grella de nove viñetas por páxina, para construír un relato dun simbolismo espido. No extremo oposto estaría Miguel Robledo, que opta pola imaxe única, solución pouco sofisticada pero absolutamente xustificada pola beleza da súa prancha. Manel Cráneo fica a metade de camiño, subdividindo en viñetas unha única ilustración na que recunca no seu fetiche predilecto, a osamenta humana.

Fran Bueno, que fixera fermosísimos haikus visuais en Catálogo oneroso de beleza gratuíta, elude o plano xeral e traslada a atención aos detalles mediante unha sucesión de pequenas imaxes, unha solución semellante á que atopa un David Rubín que se apoia ademais nas simetrías e nos xogos de cor. Coa simetría e a gradación das cores experimenta tamén Xulia Pisón, mentres Xulia Vicente acepta as oportunidades cromáticas que lle brinda o texto de Castaño e ofrece unha páxina vizosa en sensacións na que a propia letra da debuxante destaca coma un dos adornos máis belidos. A viveza da palabra manuscrita contrasta coa frialdade da tipografía mecánica pola que opta Siro coma principal recurso expresivo, unha elección discutible que sitúa a súa páxina entre as de menor pulso emocional. Algo semellante acontece con Pepe Carreiro, que recorre a pictogramas, montaxes de imaxe e letra e recursos de procesador de textos ata converter os versos orixinais en algo excesivamente cerebral.

Fronte ao borrón inconfundible de Brais Rodríguez, que ofrece unha tradución máis aló de calquera figuración, non son poucos os artistas que intentan reflectir o poema na súa literalidade, unha literalidade necesariamente esquiva. É o caso de Norberto Fernández, Cristian F. Caruncho, Ramón Trigo e Xan López Domínguez. Outros, coma María Álvarez Hortas, Roberta Vázquez ou Kiko Da Silva, prefiren obviar parte do texto,  procurando que a imaxe exprese o que os versos ausentes. Miguel Cuba brilla con forza neste aspecto, cunha sucesión de viñetas de sensorialidade exacerbada. Entre as solucións máis orixinais, a de Jano, que opta por dislocar texto e imaxe ata punto de ofrecer dous poemas distintos. Tamén a de Kohell, que se agocha tras un disfrace pop-art que lembra a Jean-Claude Forest. Anxo Cuba achégase ao cartelismo que fai imaxe da palabra escrita. Cynthia Alonso propón un pequeno oasis naïf. Miguelanxo Prado retorna aos fondos mariños que xa percorrera en De Profundis. E así ata corenta formas de entender e expresar outros tantos poemas.

O puño e a letra revélase como un atinado produto editorial, que ofrece unha excelente oportunidade para poñer en perspectiva unha traxectoria literaria que entrou xa hai tempo nun período de madurez, mais tamén para coñecer a poética visual dun extenso grupo de creadores que son pasado, presente e futuro da banda deseñada galega. 

venres, febreiro 08, 2019

Biosbardia: "A Viñeta de Schrödinger", a épica da supervivencia

"Ratas de peirao" por Víctor Rivas e Antonio M. Fraga


















Onte aparecía a miña primeira colaboración na revista dixital Biosbardia. Nela analizo A Viñeta de Schrödinger, a nova revista de banda deseñada que dirixe Kiko da Silva e na que colaboran vellos coñecidos da BD galega (Miguelanxo Prado, Fran Bueno, Kohell, Víctor Rivas...) canda artistas que forman parte das primeiras promocións do Garaxe Hermético de Pontevedra (Miriam Iglesias, Fon, Aldara Prado, Zaida Novoa...).